[ Pobierz całość w formacie PDF ]

do liberalizmu siłą jednozgodnej opinji publicznej; niema co liczyć na to, by
dobrowolnie mogły być liberalne 9. Jednozgodność opinji publicznej w Polsce
powinna wzmocnić i obwarować granice racjonalnego liberalizmu.
9
Mises, op. cit, str. 50.
24
D
%7łNOZ
CI ETATYSTYCZNE W POLSCE10
ADAM HEYDEL
1. Warunki rozwoju etatyzmu w Polsce
Etatyzm, jako system nadmiernego wtrącania się władzy w życie
gospodarcze w drodze przymusu, ma w Polsce stare tradycje.
Cały wiek XIX przeżyła Polska w etatystycznej gospodarce.
Państwa zaborcze uprawiały wszystkie, choć każde w innej postaci, politykę
gospodarczą w wysokim stopniu przesiąkniętą etatyzmem.
Idee Lista (nacjonalizmu gospodarczego), a potem socjalizm z katedry,
przesiąkały do głębi psychologję rządzących sfer Niemiec. Polityka ochrony
celnej, przemysłu od Zachodu, rolnictwa od Wschodu, rozbudowa polityki
społecznej, oto owoce myśli etatystycznej w Niemczech.
Rosja stosowała przez cały wiek XIX prymitywny zapóz
niony
merkantylizm. Przy pomocy protekcjonizmu, kosztem rozwoju rolnictwa,
pobudzała sztucznie swój przemysł i przemysł Kongresówki. Niedawne były
czasy, gdy przedsiębiorstwo przemysłowe uważano w Rosji niemal za urząd
państwowy. Społeczeństwo żyło pod urokiem nauki niemieckiej i tamtejszych
prądów socjalistycznych we wszystkich ich odcieniach.
Austrja nie przeszła również nigdy przez epokę liberalizmu gospodarczego,
która odbiła swoje piętno na polityce ekonomicznej Państw Zachodnich.
Z epoki oświeconego absolutyzmu, w czasie której regulowano każdy
niemal ruch jednostki (np. dekret określający z jaką datą wolno bydło
wypuszczać na paszę), Austria przeszła do niezdecydowanej, ale mocno
biurokratycznej gospodarki z szeroko rozrośniętą machiną państwową
i rozdętem brzemieniem budżetu państwowego.
Ze szkoły myślenia tych trzech społeczeństw rekrutowali się
przedewszystkiem nasi politycy, urzędnicy, działacze społeczni.
Przyrodniczo-geograficzne i polityczne warunki życia polskiego skierowują
same z siebie ku etatyzmowi.  Polska potrzebuje przedewszystkiem fabryk
broni - mówił jeden z wybitnych naszych gospodarzy - Lubecki. Fabryki broni
to nie jest potrzeba gospodarcza, to konieczność geograficzno-polityczna. Długi,
otwarte granice, potężni, zaborczy sąsiedzi, to wszystko zmusza do zbrojeń. Ale
to jeszcze nie zmusza do budowania fabryk broni. Broń można kupić (taniej!)
zagranicą.
10
Przedruk z miesięcznika Prąd 1929 r.
25
Zapewne. Ale Polska może być od tej zagranicy odcięta. Oto jeszcze jeden
motyw geograficzno-polityczny, który zmusza do rozwijania takich gałęzi
produkcji, które się gospodarczo niekalkulują. Do rozwijania jej zatem przy
pomocy wpływu władzy państwowej. Do etatyzmu.
Są wreszcie pewne najmniej dostrzegalne, ale może najgłębiej sięgające
przyczyny, które sprawiają, że gleba w Polsce jest szczególnie urodzajna dla
etatyzmu. Przyczyny te leżą w naszej strukturze socjalno-kulturalnej. W bardzo
szczupłej ilości występuje w Polsce typ nowoczesnego przedsiębiorcy 
businessmana,  bourgeois w znaczeniu stanu średniego. W masie reprezentują
ten typ w Polsce głównie żydzi (poza Poznańskiem). Włościaństwo nie odgrywa
dotychczas czynnej roli w kształtowaniu polityki ekonomicznej. Struktura
socjalna Polski to mieszanina trzech typów: szlachcica, inteligenta urzędnika
i inteligenta z wolnego zawodu. %7ładen z nich nie jest typem gospodarza-
przedsiębiorcy w nowoczesnem tego słowa znaczeniu. Ideologja feudalna, kult
tradycji, tradycyjnego sposobu życia i stopy życiowej, traktowanie ziemi nie jako
warsztatu zarobkowego, ale irracjonalnie, z punktu widzenia sentymentu lub
ambicji, charakteryzuje często nawet współczesnego ziemianina. Urzędnik
nastawiony jest oczywiście etatystycznie. Im więcej ma inicjatywy, ambicji,
energji tem silniej chce zaznaczyć swoją indywidualność. Wraz z inteligentem
z wolnego zawodu ma na pół, lub zupełnie socjalistyczną wiarę w państwo,
myśli  państwowo-twórczo . Wszystkim tym trzem przeważającym w Polsce
typom wspólne jest jedno: pogarda dla zysku, dla dorobkiewiczostwa.
U jednych wynika ona z socjalistycznej doktryny sprzeczności interesów
(zysk jednego, strata drugiego)  i z postulatu produkcji dla zaspokajania
potrzeb, a nie dla zysku. Innym, których światopogląd społeczny kształtował się
pod wpływem słuszniejszej niewątpliwie doktryny narodowej  brak jednak
głębszego zrozumienia harmonji interesów w zastosowaniu do spraw
gospodarczych.
Stąd u wszystkich bezustanne żądania od Państwa  uzgadniania ,
polepszania, ochraniania interesów tej czy innej grupy społecznej. %7łycie
gospodarcze to według panującej opinji zło konieczne niosące krzywdę i wyzysk,
które trzeba reglamentować i korrygować.
To byłyby zasadnicze, sięgające daleko, wstecz i wgłąb polskiego życia
społecznego podstawy etatyzmu.
Dołączyły się do nich czynniki bardziej doraz
nie działające.
Wojna zawsze i wszędzie prowadzi do rozkwitu etatyzmu. Państwu, chwili,
nagłej potrzebie podporządkowuje się interesa dalsze i bardziej istotne. Państwo
kieruje życiem gospodarczem. Zakazuje i nakazuje produkować i handlować,
wyznacza ceny, kontyngenty, płace, deputaty.
26
W Polsce żyliśmy pod obuchem wojny dłużej niż gdzie indziej, wojna
toczyła się na naszem terytorjum. Koniec wojny związany był z obawami
przewrotu i z obawami oddziałania ideologji sąsiadów ze wschodu.
Przemożny wpływ na rządy osiągnęły grupy lewicowe. Reprezentują one [ Pobierz całość w formacie PDF ]